Wielkanocne zwyczaje
Z obchodami świąt wielkanocnych jest powiązanych wiele zwyczajów ludowych: przygotowywanie pisanek i święconki, śniadanie wielkanocne i śmigus-dyngus. Część z nich wywodzi się od słowiańskiej tradycji obchodów Święta Jarego. Warto poznać historię tych wiosenno-wielkanocnych obrzędów.
Święcone
Zwyczaj święcenia pokarmów znany jest w Polsce od wieków. W zachodnich regionach Polski święcone było jednak znacznie mniej popularne. Przed 1945 tylko zamożniejsi szlachcice na Kaszubach i Śląsku przygotowywali święconkę. Zwyczaj ten upowszechnił się na przełomie lat 70. i 80. XX wieku.
„Naobchodziwszy po kościołach obrzędowe groby w piątek i sobotę, gotowano się do uroczystej procesji niedzielnej, do święcenia bab i kołaczów, szołdr i jaj, aby spożywszy razem jajko powetować na mięsie uprzykrzony post. Pstre pisanki z tłuczeniem jaj o wygraną bawiły dzieci, barenek pieczony młodzież wiejska i miejska śpiewając pieśni wielkanocne obchodziła domy po dyngusie zbierając datki…”
<Aleksander Brückner>
W skład tradycyjnej święconki wchodzą: jaja w postaci pisanek (symbol nowego życia), baranek (kiedyś uformowany z masła lub wypieczony z ciasta) symbolizujący zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, sól kuchenna (chroniąca przed zepsuciem), chleb, wędlina, chrzan, miód, pieprz i babka wielkanocna. Święconkę przygotowywało się w wiklinowym koszyczku ozdobionym listkami bukszpanu lub borowiny.
Ciekawostka
Dawny zwyczaj na wsiach nakazywał, aby wracając ze święconym obejść dom trzy razy, zgodnie ze wskazówkami zegara, co miało wypędzić złe moce z gospodarstwa.
Pisanki
Zwyczaj malowania jajek znany był w czasach cesarstwa rzymskiego. Pisanki symbolizują rodzącą się do życia przyrodę, a w religii chrześcijańskiej dodatkowo oznaczają nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
W zależności od techniki zdobienia można wyróżnić:
- kraszanki – gotowane w barwnym wywarze,
- drapanki – drapane ostrym narzędziem,
- pisanki – rysowane (pisane) woskiem po skorupce i zanurzane w barwniku,
- oklejanki – dekorowane sitowiem, kwiatami, tkaninami i papierem,
- nalepianki – dekorowane wycinankami z papieru,
- ażurki – wykonywane z wydmuszek z nawierconymi wzorami
Zdobieniem jajek mogły zajmować się tylko kobiety. Gdy do izby wchodził mężczyzna należało odczynić urok, który mógł rzucić na pisanki.
Ciekawostka
Z tradycji rosyjskich pisanek wywodzą się słynne jaja wykonane przez petersburskiego jubliera Petera Carla Fabergé w XIX wieku. Wykonywano je z kamieni półszlachetnych, zdobiono metalami szlachetnymi i techniką jubilerską znaną tylko i wyłącznie rodzinie carskiej.
Śniadanie wielkanocne
W polskiej tradycji, po porannej rezurekcji zasiada się wspólnie do uroczystego śniadania wielkanocnego, które rozpoczyna się składaniem życzeń i dzieleniem się święconki z koszyczka. Na stole znajdują się jajka, wędliny, mazurki i wielkanocne baby. Stoły są przyozdobione baziami i wiosennymi kwiatami. W wielu domach rodzice tego dnia chowają w ogrodzie koszyczki ze słodkości i prezenty od wielkanocnego zajączka. Zwyczaj ten upowszechnił się formą obdarowywania się w tym dniu symbolicznymi upominkami w formie czekoladowych zajączków.
Jare Święto
Ciekawostka
Jare Święto (inaczej Jary Gody) to kilkudniowy cykl obrzędów celebrowany w kulturze słowiańskiej z okazji zakończenia zimy i powitania wiosny. Bóstwo Jaryła (inaczej Jaryło) było znane jako symbol płodności i wiosny.
Jednym ze zwyczajów Jarego Święta było magiczne przepędzanie zimy (w pierwszy dzień równonocy wiosennej wypadającej 21 marca) za pomocą topienia lub palenia Marzanny – słomianej kukły. Chcąc przyspieszyć nadejście wiosny rozpalano także na wzgórzach ogniska.
Młodzi budowali wiechy z wierzbowych i leszczynowych gałązek. Domostwa wietrzono i sprzątano, aby przepędzić to, co „zasiedziałe”, a także prano i szykowano nowe odzienie. Pieczono kołacze. Najważniejszym jednak zwyczajem było malowanie pisanek, które miały do domów wnieść energię i radość życia oraz zapewnić urodzaj i powodzenia na zaczynający się wiosną czas wegetacji roślin.
Na wzgórzach urządzano uczty i igrzyska podczas których śpiewano i tańczono. Obmywano się także w świętej wodzie oraz celebrowano Śmigus, czyli rytuał polegający na uderzeniu się rozkwitłymi witkami. W późniejszym czasie oba te magiczne zwyczaje połączono we współcześnie znany nam Śmigus Dyngus, który jako magiczny zabieg miał oczyścić duszę i ciało oraz przynieść zdrowie i siłę. Udawano się także ma groby przodków, aby pozostawić im jadło.
Włóczył się Jaryło
Pieśń dziewcząt tańczących w korowodzie Jaryły
Po całym świecie
Rodził żyto w polu
Płodził ludziom dzieci
A gdzież on nogą
Tam żyto kopą
A gdzież on na ziarnie
Tam kłos zakwitnie.
Wielkanocne zwyczaje
Wielkanocne zwyczaje są przepełnione piękną mocą odradzania się przyrody i cyklu życia. Celebrując je współcześnie warto wiedzieć jaka jest historia i co kryje się w ich symbolice. Przed nami piękny czas rodzenia się świata do życia. Świat będzie obfitował w zieleń, kwiaty, rodzime owoce i warzywa, a w naszych domach pojawi się świeżość, powietrze i nowa pozytywna energia.
Z życzeniami pięknych chwil przy celebrowaniu wielkanocnych tradycji.
Joanna
Źródło:
- Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003, s. 118-122.
- Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2006, s. 134-135.
- Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska (t.1-2, 1937–1939; reprint: 1990).
